काठमाडौँ, शनिबार, ६ पौष २०८१ । भुटानी बौद्ध लामाको गोरखा दरबारसँग ऐतिहासिक सम्बन्ध रहेको छ । यसबारेमा यहाँ केही चर्चा गरिन्छ ।
गोरखा दरबारमा हानाथाप र झैझगडा थियो । त्यसैबेला गोरखाली राजा पृथ्वीपति शाहका एक छोरा रणशार्दूलले आत्महत्या गरे । यसपछि राजा पृथ्वीपति र युवराज वीरभद्र शाहबिच मनोमालिन्य भयो । त्यसपछि वीरभद्र भक्तपुरका आफ्ना दौतरी राजा भूपतिन्द्र मल्लकहाँ पाहुना लाग्न पुगे तर त्यहाँ उनी बिरामी परी गोरखा फर्कंदा गण्डकी किनार आरुघाटमा विसं १७५४ मा उनको देहान्त भयो । वीरभद्रले आफू भक्तपुर जाँदा आफ्ना दुई रानी (दिग्विजय सेनका बहिनीहरू) लाई माइतिघर तनहुँमा पठाइदिएका थिए । उनको देहान्त भएको केही दिनपछि उनकी दोस्री रानी मल्लिकादेवीको कोखबाट नरभूपाल शाह जन्मेको खबर गोरखामा आइपुगेको थियो । गोरखाको भावी राजा को हुने भन्ने हानथाप चलिरहेका बेला नरभूपाल जन्मेको खबरले त्यो विवाद पनि सेलाएर गयो तर राजा दिग्विजय सेनले आफ्ना भान्जालाई व्रतबन्धको समय नआएसम्म नौ/१० वर्ष तनहुँमै राखेको इतिहास शिरोमणि बाबुराम आचार्यले ‘श्री ५ बडामहाराजाधिराज पृथ्वीनारायण शाहको सङ्क्षिप्त जीवनी’ (२०६१:१६) मा उल्लेख गरेका छन् ।तनहुँबाट गोरखा आएपछि विसं १७६३ मा नरभूपाल शाह युवराज घोषित भए (आचार्य, २०६१:२१) ।
पृथ्वीनारायण शाहले भुटानी गुम्बाहरूलाई दिएको पत्र ।
उनको खाँचीकी राजकुमारी चन्द्रप्रभावतिसँग विसं १७६२ मा पहिलो विवाह भएको थियो । उनी राजा भएपछि पाल्पाली राजा गन्धर्व सेनकी छोरी कौशल्यावतीसँग दोस्रो विवाह भयो । उनको क्रमशः पर्वतका राजाकी भतिजी बुद्धिमतीसँग तेस्रो र तनहुँकी मावली घरानाकी सुभद्रावतीसँग चौथो विवाह भयो तर २२–२३ वर्षको उमेरमा पनि नरभूपालका सन्तान नभएका कारण गोरखा दरबारमा ठुलो चिन्ता फैलिएको थियो (आचार्य, २०६१:६८) ।
यसरी चिन्ता फैलिरहेका बेला माहिली रानी कौशल्यावतीले देवा धर्मा (भुटान) बाट एक जना लामालाई ल्याएर उपाय गरे सन्तान हुने छ भन्ने सपना आफूले देखेको दरबारमा बताइन् । सोही बेहोरा खोली लामालाई बोलाउन भुटानतर्फ लालमोहर पठाइयो तर लामा व्यस्त भएकाले हाललाई आउन नसक्ने खबर पठाए । जस्तोसुकै जरुरी काम छाडेर भए पनि आउनुहोस् भनी फेरि एक सरदारका साथ खबर पठाइयो । उनै सरदारका साथ भुटानी लामा गोरखा आइपुगे । उनलाई बडो सत्कारका साथ खानपिनको बन्दोबस्त गरी गोरखा दरबारमा राखियो । लामाले उपाय (बौद्ध पूजा, तान्त्रिक अनुष्ठान आदि) गरेपछि कौशल्यावतीको गर्भ रह्यो । गर्भ रहेको सात महिनामा पृथ्वीनारायण शाहको जन्म भयो (नेपाल देशको इतिहास ‘प्राचीन नेपाल’, सङ्ख्या २३–वैशाख २०३०:४) ।
आचार्यले वीरभद्रको देहान्त विसं १७५४ मा भएको र त्यसको केही दिनपछि मल्लिकादेवीको कोखबाट तनहुँमा नरभूपाल शाहको जन्म भएको भन्ने उल्लेख गरेबाट नरभूपाल शाहको जन्म साल विसं १७५४ ठहर्छ । रानी कौशल्याको कोखबाट पहिलो सन्तानका रूपमा विक्रम संवत् १७७९ पुस २७ गते जन्म भयो । यसरी हेर्दा यी बाबुछोराबिचको उमेरमा २५ वर्षको अन्तराल हुन्छ । गोरखा राजपरिवारमा त्यो समय १६/१७ वर्षकै उमेरमा सन्तान उत्पादन हुने चलन चलेको विचार गर्दा नरभूपाल शाह ढिलो उमेरमा बाबु बनेको देखिन्छ । यसै गरी सन्तान जायजन्मका हिसाबले चन्द्रप्रभावतीभन्दा एक वर्षपछि कौशल्यावतीसँग विवाह गरेको मान्दा पनि नरभूपाल शाहले विवाह गरेको छ वर्षपछि उनलाई सन्तानलाभ भएको देखिन्छ ।
नरभूपाल शाहकी जेठी रानी चन्द्रप्रभावती निःसन्तान थिइन् । उनका तीन रानी र एक भित्रिनीबाट २३ सन्तान जन्मे । तीमध्ये १२ जना छोरा र ११ जना छोरी भए (नेपाल देशको इतिहास, ‘प्राचीन नेपाल’ सङ्ख्या २१– कात्तिक २०२९:५–६) । यसरी पृथ्वीनारायण शाहको जन्म भएपछि नरभूपाल शाह खुसी भए । आफ्नो सन्तान नहुँदा भुटानी लामा (लोपा लामा) को आशिर्वाद पाएपछि पृथ्वीनारायण शाहको जन्म भएकोमा प्रभावित भएर ती भुटानी लामालाई उनले विसं १७९८ मा एउटा ताम्रपत्र जारी गरेर गोरखाको नक्थली गुम्बा लोपा लामालाई र छोङ लामालाई चुमावन, घेलिङ, चुमेगाउँ र गोथान गरी पाँच वटा गुम्बा दान गरे (शर्मा, सन् १९९०:१५८) ।
नरभूपाल शाहको समयमा केरुङ र झुँगाको दोसाँध झुँगा थानामा रहेका गोरखाली फौजलाई भोटको फौजले घेरिराखेको अवस्थामा भुटानी लामाले सन्धि गरिदिएको रिझबापत नरभूपाल शाहले भूटानी लामाले चलाएको गुम्बालाई नक्थली र पुँझो गाउँका जग्गा दिएका थिए (दिनेशराज पन्त, ‘गोरखाको इतिहास’ पहिलो भाग–२०४१ः२४४) ।
नरभूपाल शाहले भुटानी गुम्बाका लागि जारी गरेको ताम्रपत्र इतिहासकार धनवज्र वज्राचार्य र टेकबहादुर श्रेष्ठले ‘नुवाकोटको ऐतिहासिक रूपरेखा’ को अभिलेख खण्ड (२०३२:२३) मा प्रकाशित गरेका छन् । विसं १७९८ फागुन वदी ५ रोज ७ मा जारी ताम्रपत्रको बेहोरा यस्तो छ :
आगे ल्होपा लामाकन, नकथलिको घुम्वा कुशवत्ति वकस भयो धनजियले सेवा गर्नु क्षोड लामाकन वक्स्याको जजमान सभै वकस भयो थूंवन् गोलजुङ चिलतिंमा पाजुङका षेत २ घुंवा गाउँ गवलां एति गाउँले या लामाले अह«ायाको सो काम गर्नु ।
गोरखापत्र
